Z 6 na 7 lipca 1944 r. rozpoczęła się operacja wileńska AK „Ostra Brama”, stawiająca za cel wyzwolenie Wilna. Jako jedni z pierwszych ruszyli do walki w Kolonii Wileńskiej żołnierze 3 Brygady Wileńskiej „Szczerbca” kpt. Gracjana Fróga. W momencie, gdy atakujący zbliżali się do nasypu kolejowego i częściowo go przekroczyli, z Nowej Wilejki nadjechał niemiecki pociąg opancerzony, który otworzył ogień do zaskoczonych akowców i zadał im dotkliwe straty”[1]. Pochówki poległych w czasie operacji „Ostra Brama” żołnierzy AK rozpoczęły się 07 07 1944 r. w lesie, na stoku poniżej plebanii decyzją ks. Lucjana Pereświet-Sołtana i prezesa spółdzielni „Kolonia Wileńska”. Pogrzeby, częściowo w trumnach, częściowo na gałęziach jedliny trwały do sierpnia 1944 r. W latach 60-tych i później na miejscu partyzanckich mogił powstały nowe groby mieszkańców Kolonii. Spoczywa tu ponad 120 żołnierzy. Na cmentarzu pochowano 58 żołnierzy Wileńskiego i Nowogródzkiego Okręgów AK poległych w operacji „Ostra Brama”, a także zmarłych w szpitalu polowym w Kolonii Wileńskiej, nazwiska których lub pseudonimy umieszczono na pomniku i grobach. Rzeczywista liczba pogrzebanych tutaj w lipcu 1944 roku żołnierzy AK jest znacznie większa. Wykazują to dzisiaj opracowania dotyczące strat Nowogródzkiego Okręgu AK w walkach o Wilno. Cmentarz ten powstał od pochówku poległych żołnierzy Armii Krajowej okręgów Wileńskiego i Nowogródzkiego właśnie na początku lipca 1944 roku. Polegli żołnierze AK pochodzili z 3 i 8 Brygad AK a także oddziału ORKO Okręgu Wileńskiego oraz żołnierzy AK z I III i V Batalionów z Okręgu Nowogródzkiego. Polscy żołnierze polegli w walkach na Belmoncie, u wylotu ulicy Subocz, na przedmieściach Wilna od strony wschodniej. Jednym z nich jest żołnierz AK Henryk Iwaszkiewicz „Ojciec”, pochodzący z Nowej Wilejki. Jego buńczuczny charakter nie był łatwym do przyjęcia dla dowódców. Zginął podczas walk z niemieckim pociągiem pancernym nieopodal Nowej Wilejki.
Kwatera z pomnikiem w środku. Powyżej kwatery znajduje się 6 pojedyńczych grobów żołnierzy AK, w których spoczywają:
Henryk Iwaszkiewicz ps. Ojciec, dowódca plutonu[2]
Leonard Siemaszko ps. Długi. 3. Brygada
Romuald Chrzczanowicz ps. Kolba
Czesław Hoppen ps. Kropla, 3. Brygada
Ppor. Zdzisław Kot
10 lipca 1993 roku poświęcono zbudowaną staraniem Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej i ROPWiM kwaterę zbiorową z pomnikiem, na którym wyryto nazwiska i pseudonimy poległych żołnierzy AK. Pomnik na cmentarzu wykonano wg projektu Ludwika Świdy.
Wg jednych relacji na tym cmentarzu spoczywa ok. 30 żołnierzy 3 Brygady „Szczerbca”, wg. in. – ponad 40. Na liście, sporządzonej przez byłego żołnierza 3 Brygady Ludwika Świdę „Błyska” z Warszawy, znalazło się 47 nazwisk, pseudonimów akowców tutaj pochowanych.
Lista pochowanych:
Adamowicz Aleksander, zg. 1944
„Agrafka”, zg. 1944
Baziński Stanisław „Dąbrowa”, zg. 1944
Bekiesz Stanisław „Pomian”, zg. 1944
Borkowski Władysław „Wieczorek”, zg. 1944
Bójko Józef „Karp”, zg. 1944
Bułak-Bałachowicz Zdzisław „Zdrój” grób pojedyńczy
„Chmura”, zg. 1944
Choroch Zofja, 1884-1949
Chrzczanowicz Romuald „Kolba”, 1927-1944
Cyr Józef „Zjawa”, zg. 1944
Czapliński Jan „Mokry”, zg. 1944
Dawidowicz Antoni, 1855-1945
Gasiuk Bogusław „Aga”, zg. 1944[3]
Gliński Wacław „Janusz”, zg. 1944 [4]
Goryń „N”, 77 pp, zginął 07.1944 r. Wilno[5]
Granowicz Sławomir „Dzik”, 3 Br. zg.7. 1944 r. [6]
„Groźny”, zg. 1944
Hniedziewicz Stanisław ps „Olgierd”, 77 pp, zginął 07 1944[7]
Hołubowicz Władysław „Wiech”, zg. 1944, 3 Br. [8]
Hoppen Czesław „Kropla”, 1920-1944, 3 Br. [9]
Iwaszkiewicz Henryk „Ojciec”, 1917-1944, 3 Br. zginął 06.07.1944 w Wilnie[10]
Iwaszkiewicz Jan, 8 Br., zginął 07.07.1944 w Wilnie[11]
Jakimow Karol „Lolek”, 77 pp, poległ 07 1944 w Wilnie[12]
Jankiewicz Roman „Unkas” lub ew. „UNKUS”, 3 Br. poległ 07.07.1944 w Wilnie, spoczywa w Kolonii Wileńskiej[13]
Jankowski Leon „Zemsta”, zg. 1944, 3 Br. poległ 07.1944 r. w Wilnie[14]
Jurszo Józef „Azot”, zg. 1944, 3 Br., poległ 07.1944 r. w Wilnie[15]
Keiserbrecht Zygmunt, ps „Kropka”, 3 Br. poległ 07.1944 r. w Wilnie[16]
Klajsenbrech Jan ps “Zawada”, 77 pp, poległ 07.1944 w Wilnie[17]
Kleybor-Domański Henryk „Jur”, zg. 1944, 77 pp[18]
Korsak Marian „Małaj”, zg. 1944, 3 Br., poległ 07.1944 w Wilnie[19]
Korzeniowski Mieczysław „Herod”, zg. 1944, 3 Br., zg. 07.1944 w Wilnie[20]
Lewsza Władysław „Lech”, zg. 1944
Leżniewicz Walerian „Turek”, zg. 1944
Malinowski Stefan „Kozak”, zg. 1944
Masiulaniec Władysław „Robak”, zg. 1944
Mazur Stanisław „Protazy”, zg. 1944
Michałowicz Stanisław „Kieł”. 1921-1944
Mineyko Stanisław „Sokół”, zg. 1944
29 nieznanych żołnierzy, zg. 1944
„Odwet”, zg. 1944
Olechnowicz Julian, 1882-1950
Paprocki Mieczysław „Paproć”, zg. 1944
Pietras Paweł, „Ślązak”, zg. 1944 –
Pytel Aleksander „Olek, zg. 1944
Radziun Czesław, zg. 1944
„Serce”, zg. 1944
Serve Robert „Robert” (Francuz), zg. 1944
Siemaszko Leonard „Długi”, 1922-1944; poległ w szturmie na Wilno 7 lipca 1944 r.
Surowicz Franciszek, zg. 1944
Surowicz Stanisław „Bystry”, zg. 1944
„Szklarz”, zg. 1944[21]
Szostak Edward, „Silnik” zg. 1944
Szwabowicz Edward „Wilk”, zg. 1944
„Środa”, zg. 1944[22],
Świronek Józef „Set”, zg. 1944
Tomaszewski Zdzisław „Tom”, zg. 1944
„Warszawiak”, zg. 1944
Wasilonok Józef „Negus”, zg. 1944
Witkowski Julina “Rózga”, zg. 1944
„Włóczęga”, zg. 1944
„Wrzos”, zg. 1944
„Zdzisław”, zg. 1944
„Zielony”, zg. 1944
„Żaba”, zg. 1944
[1] Surwiło J., Rachunki nie zamknięte, Wilno, Magazyn Wileński, 1992, s. 288
[2] Zdjęcie dostępne: Rokicki P., Ku Ostrej Bramie, Wileńska i Nowogródzka Armia Krajowa w obronie ziemi ojczystej, Warszawa 2016, s. 303
[3] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 3
[4] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 3
[5] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 3
[6] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 3
[7] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 4
[8] Przyp. RZ – W. Zaborowski ps. Saper wskazuje jako miejsce pochówku Rossę (Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 4
[9] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 4
[10] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, str. 5
[11] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 5
[12] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 6
[13] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 6
[14] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 6
[15] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 6
[16] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 8
[17] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 8
[18] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 8
[19] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 9, poz. 369
[20] Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK, Nr 38, 2008 r. Światowy Związek Żołnierzy AK, Bydgoszcz, s. 9, poz. 374
[21] Zdjęcie dostępne: Rokicki P., Ku Ostrej Bramie, Wileńska i Nowogródzka Armia Krajowa w obronie ziemi ojczystej, Warszawa 2016, str. 302
[22] Zdjęcie dostępne: Rokicki P., Ku Ostrej Bramie, Wileńska i Nowogródzka Armia Krajowa w obronie ziemi ojczystej, Warszawa 2016, str. 285
NA PŁYCIE ŚRODKOWEJ: ŻOŁNIERZOM / I i III Zgrupowania AK / poległym w operacji / "Ostra Brama"/ w lipcu 1944 R. / III Brygady "Szczerbca" / VIII Brygady "Tura" / I. III. V Bat. 77 pp. / O. R. K. O. "Groma" / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI / Na płycie lewej: III BRG. „SZCZERBCA” / „AGA” BOGUSŁAW GASIUK – „AGRAFKA” „NN / „AZOT” JÓZEF JURSZO – „BYSTRY” STANISŁAW / SUROWICZ –N-N FRANCISZEK SUROWICZ / „DZIK” SŁAWOMIR GRANOWICZ – „HEROD” MIECZ / KORZENIOWSKI – „JANUSZ” WACŁAW GLIŃSKI / „KOZAK” STEFAN MALINOWSKI - „LECH” WŁAD- / LEWSZA – „MAŁAJ” MARIAN KORSAK – „MOKRY” / JAN CZAPLIŃSKI „NEGUS” JÓZEF WASILIONOK / „OLEK” ALEKSANDER PYTEL – „ODWET” NN- / „PAPROĆ” MIECZ.PAPROCKI - NN ALEKSANDER / ADAMOWICZ – „POMIAN” STANISŁAW BEKIESZ / „ROBAK” WŁAD. MASIULANIEC – „SERCE” NN / „SILNIK” EDWARD SZOSTAK –„SZKLARZ” NN / „ŚLĄZAK” PAWEŁ PIETRAS – „ŚRODA” NN / „TOM” ZDZISŁAW TOMASZEWSKI – „UNKAS” / ROMAN JANKIEWICZ- „WARSZAWIAK” NN / „WIECH” WŁAD HOŁUBOWICZ „WIECZOREK” WŁAD. / BORKOWSKI- „WILK” EDWARD SZWABOWICZ / „WŁÓCZĘGA” NN „WRZOS” NN – ZDZISŁAW NN / „ZEMSTA” LEON JANKOWSKI – „ZIELONY” NN / „ZJAWA” JÓZEF CYR – „ŻABA” NN / Na płycie prawej: VIII BRYG „TURA” / „GROŹNY” NN – „KARP” JÓZEF BÓJKO / NN JAN IWASZKIEWICZ / „SOKÓŁ” STANISŁAW MINEYKO / „TUREK” WALERIAN LEŹNIEWICZ / I III V BAT. 77 PP / „JUR” HENRYK KLEYBOR-DOMAŃSKI / „PROTAZY”STANISŁAW MAZUR / „ROBERT” ROBERT SERVE (FRANCUZ) / „RÓZGA” JULIAN WITKOWSKI / „ZAWADA” JAN ZYGMUNT KEISERBRECHT / „DĄBROWA” STANISŁAW BAZIŃSKI / NN „GORYN” / „OLGIERD” STANISŁAW HNIEDZIWICZ / „LOLEK” KAROL JAKOMOW / NN CZESŁAW RADZIUN / ORAZ 29 BEZIMIENNYCH ŻOŁNIERZY / ODDZIAŁ ROZPOZNAWCZY / KOM. OKRĘGU „GROMA” / „CHMURA” NN /