Cmentarz Wojskowy na Starej Rossie jest jednym z pierwszych wileńskich wojennych cmentarzy żołnierzy polskich poległych w l. 1919-1920. Dla tych, którzy polegli w walkach o miasto znaleziono miejsce przed murem starego cmentarza na Rossie, po lewej stronie od głównej bramy. Do 1921 r. usypano wzdłuż niego dwa rzędy mogił, zwieńczonych drewnianymi krzyżami. Każdy z nich był zaopatrzony w obrazek święty, orła i nazwisko pochowanego, tabliczki z nazwiskami poległych znalazły się też na samym murze.
W 1926 r. w środek muru cmentarnego starej części Rossy wbudowano pomnik, zaprojektowany przez prof. Juliusza Kłosa ku czci poległych obrońców Wilna (członków samoobrony wileńskiej i żołnierzy Piłsudskiego). Odsłonięcia tego monumentu dokonano 2 listopada 1926 r. Od tamtej pory cmentarzyk wojskowy na Rossie pozostawał w niezmienionym stanie aż do chwili śmierci Józefa Piłsudskiego. Gdy to nastąpiło, w ciągu roku (do 12 maja 1936 r.) cmentarzyk przebudowano tak, aby pochować tam urnę z sercem Marszałka. Wolę złożenia swojego serca na Rossie, wśród mogił żołnierskich, Piłsudski wyraził po raz pierwszy w przemówieniu do legionistów, wygłoszonym w Wilnie w 1928 r.[1] Stwierdził wtedy: „(…) to mówię, że miłym to być musi i gdy serce swe grobem poję, serce swe tam na Rossie kładę, by wódz spoczął z żołnierzami, co mogli tak pieścić dumnego wodza czoło, co mogli tak życie dawać jedynie dla prezentu.[2]„
W 1944 r. przybyło wiele nowych mogił, będących wynikiem walk Armii Krajowej z okupantem o wyzwolenie Wilna. Większość z pogrzebanych tutaj polskich żołnierzy zginęła w dniach 6-13 lipca 1944 r. w walkach o Wilno w ramach operacji „Ostra Brama”, która miała na celu zdobycie miasta dzięki uderzeniu oddziałów zbrojnych okręgu Wileńsko-Nowogródzkiego Armii Krajowej. Mogiły były pozbawione kamiennych nagrobków, takich jak te na grobach ich poprzedników; były to tylko proste krzyże, które przypominały o przywiązaniu Polaków do Wilna. Po wojnie część z tych nagrobków została umyślnie zniszczona, jednak dzięki ofiarności mieszkających tam nadal Polaków, wiele z nich udało się zachować i utrwalić nazwiska poległych żołnierzy AK.
W 1989 r. prof. Edmund Małachowicz opracował projekt przebudowy cmentarza kontynuujący założenia projektu prof. Jastrzębowskiego. Remont i przebudowa wymagały ekshumacji i przemieszczenia szczątków kilkunastu osób. Dzięki temu możliwe było regularne usytuowanie nowych nagrobków, którym nadano identyczną formę jak pomnikom z mogił z l. 1919-1920, jedynie w krzyżach umieszczono symbol Polski Walczącej. Renowację kwatery żołnierzy z 1919-1920 r. przeprowadzono w 1993 r., w 2004 oraz w 2012 r. z funduszy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Ogółem zlokalizowano 265 grobów, z nich – 107 żołnierzy AK.
[1] http://www.rossa.lt/index.php/pomniki/matka-i-serce-syna
[2] Józef Piłsudski o sobie. Z pism, rozkazów i przemówień Komendanta, zebrał i wydał Z. Zygmuntowicz, Warszawa-Lwów 1929, s. 128.
Lista spoczywających:
Adamczyk Stanisław [? – 1919];
Aleksandrowicz Leon [1921 – 1944];
Aleksandrowicz Romuald [? – 1944];
Andruszkiewicz Mieczysław [1922 – 1944];
Babiak Eugeniusz [? – 1944];
Bajkowski Bolesław [? – 1919];
Banasik Jan [? – 1919];
Bazak Marcin [? – 1919];
Belka Piotr [? – 1919];
Bielawski Jan [? – 1919];
Binkiewicz Genowefa [? – 1920];
Błażkow Jan [? – 1919];
Boder Stanisław [? – 1919];
Bomba Czesław [? – 1919];
Bukowski – Szkatuła Franciszek [? – 1919];
Bystry Kasper [? – 1919];
Całka Piotr [? – 1919];
Cało Stefan [1929 – 1944];
Chmielewski Leon [? – 1920];
Chojnacki Józef [? – 1919];
Cichocki Jerzy [1927 – 1944];
Cieślak Stanisław [? – 1919];
Czak Aleksander [? – 1919];
Czaplicki Marjan [? – 1919];
Czeczott Marcin [? – 1919];
Czułkin Aleksander [? – 1919];
Czyż Zenon [1924 – 1944];
Czyżewski Wacław [? – 1920];
Dadacz Juljan [? – 1919];
Dąbrowa Michał [? – 1919];
Dolecki Wincenty [? – 1919];
Doroszkiewicz Jan [? – 1919];
Drozdowski Alfons [? – 1919];
Drozdowski Kazimierz [? – 1919];
Dylewski Bronisław [? – 1921];
Dziaduch Jan [? – 1919];
Feliks Jan [? – 1919];
Fiedorow Czesław [1923 – 1944];
Furtak Edward [? – 1922];
Gawik Karol [? – 1919];
Gigołło Stanisław [1919 – 1944];
Golakowski Jerzy [? – 1920];
Górny Teofil [? – 1919];
Grombczewski Czesław [1911 – 1944];
Grycka Jan [? – 1919];
Hajdukiewicz Andrzej [1920 – 1944];
Halicki Witold [? – 1919];
Hiller Jan [1925 – 1944];
Iracki Andrzej [? – 1919];
Iwanowski Wacław [1923 – 1944];
Iwaszkiewicz Karol [? – 1919];
Janicki Józef [? – 1919];
Januszko Józef [? – 1919];
Jaworski Edward [? – 1919];
Jurewicz Bolesław [? – 1919];
Kabaczyński Bolesław [? – 1919];
Kacki Jan [? – 1920];
Kadziwona Antoni [? – 1919];
Kamiński Jan [? – 1919];
Karpiński Józef [? – 1919];
Kaźmierczak Józef [? – 1919];
Kędzia Stefan [? – 1919];
Kodź Józef [1920 – 1944];
Kokoszko Józef [? – 1919];
Kolendo Jan [1890 – 1944];
Kołodziejczyk Franciszek [? – 1920];
Kończak Juljan [? – 1919];
Korbuszewski Roman [? – 1919];
Korsak Władysław [1922 – 1941];
Korwin – Kossakowski Szymon [1909 – 1944];
Kostrzewski Tadeusz [1920 – 1944];
Kostyła Józef [? – 1919];
Kowzan Władysław [1920 – 1944];
Kozłowski Czesław [? – 1944];
Kozłowski Stefan [? – 1919];
Krzychniak Urban [? – 1920];
Krzysiak Andrzej [? – 1919];
Kucharski Józef [? – 1919];
Kuczys Marian Edward [1922 – 1946];
Kuniczko Aleksander [? – 1919];
Kurowski Józef [1912 – 1945];
Kurpiczuk Sergjusz [? – 1919];
Kurz Filip [? – 1919];
Kuśmiński Stefan [? – 1919];
Kuśnierz Michał [? – 1919];
Lemieszek Stanisław [1924 – 1944];
Lendzion Stanisław [1918 – 1944];
Lewandowski Stanisław [? – 1919];
Lipiński Józef [? – 1919];
Lipka Jan [? – 1919];
Lorentz Franciszek [? – 1919];
Lubieński Wacław [? – 1919];
Łapiński Stanisław [1912 – 1943];
Łopatko Zdzisław Jan [? – 1944];
Łukaszewicz Władysław [1923 – 1944];
Łysienko Jan [? – 1944];
Macała Władysław [? – 1919];
Malinowski Józef [? – 1919];
Marciniak Antoni [? – 1919];
Marszałek Eugeniusz Jan [1923 – 1944];
Mendelak Feliks [? – 1919];
Michalski Stanisław [? – 1919];
Mikulski Eugeniusz [1927 – 1944];
Mironowicz Bernard [? – 1945];
Moryń [Roman Stanisław 1927 – 1944];
Nieszczułkowski Franciszek [? – 1919];
Nieznany St. Szereg. wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany Starszy Sierżant [? – 1919];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz AK [? – 1944];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nieznany żołnierz wojsk polskich [? – 1919];
Nowak Józef [? – 1919];
Nowicki Antoni [? – 1920];
Nowicki Mieczysław [? – 1919];
Olszewski Teofil [? – 1919];
Orkniszewski Antoni [? – 1919];
Orłow Sergiusz [1921 – 1945];
Orłowski Wacław [? – 1919];
Ostaszewski Franciszek [? – 1920];
Ostrowski Tadeusz [? – 1920];
Pakulski Feliks [? – 1919];
Palenko Maurycy [? – 1944];
Paprocki Wiktor [? – 1919];
Paszkiewicz Mieczysław [1926 – 1944];
Pawłowicz Bronisław [1924 – 1944];
Pawłowski Wawrzyniec [? – 1919];
Pieczul Aleksander [1911 – 1944];
Piotrowski Janusz [1926 – 1944];
Piotrowski Stanisław [? – 1919];
Pirtin Adolf [? – 1919];
Posoch Paweł [1923 – 1944];
Pruszyński Michał [? – 1919];
Przepióra Antoni [? – 1919];
Przybylski Edward [? – 1919];
Przybył Władysław [? – 1919];
Przybysławski Jan [? – 1919];
Ps. Apollo [1923 – 1944];
Ps. Szary [? – 1944];
Raczkowski Edward [1909 – 1944];
Raziński Andrzej [? – 1919];
Romanowicz [? – 1919];
Rosiński Aleksander [? – 1919];
Rosów Henryk [1926 – 1944];
Rutkowski Antoni [1908 – 1944];
Rybacki Wojciech [? – 1919];
Rydzewski Henryk [1911 – 1944];
Rzewuski Stanisław [? – 1921];
Sadowski Antoni [? – 1919];
Sadowski Marian [1924 – 1944];
Sakowicz Kazimierz [1899 – 1944];
Salwiński Wincenty [? – 1939];
Sarto – Szewc Stanisław [? – 1919];
Sawicki Wacław [? – 1939];
Sawicz Waldemar Ryszard [1926 – 1944];
Sikora Andrzej [? – 1919];
Skanieczka Władysław [? – 1919];
Skirgajłło Emiljan – Tadeusz [? – 1920];
Skoc Jan [? – 1919];
Skorupski Seweryn [? – 1920];
Skrzypczak Jan [? – 1919];
Sławiński Bronisław [? – 1919];
Smolarek Jan [? – 1919];
Smoleński Jan [? – 1919];
Sobotko Andrzej [? – 1919];
Sokoliński Władysław [? – 1920];
Sokołowski Tadeusz Wincenty [1925 – 1944];
Stachowski Wacław [1923 – 1944];
Stacirowicz Piotr [? – 1939];
Staczkowski Władysław [1916 – 1944];
Staczkowski Władysław [1925 – 1944];
Stefanik Wacław [? – 1919];
Stożek Tadeusz [? – 1944];
Strupczewski Henryk [? – 1919];
Strząska Karol [? – 1919];
Suski Jan [? – 1919];
Szczerniak Władysław [? – 1919];
Szcześniak Stanisław [? – 1919];
Szmid Jan [? – 1920];
Szućko Magdalena [? – 1919];
Szuszke Edward [? – 1919];
Szwed Julian [1902 – 1944];
Szymański Mieczysław [? – 1922];
Szymuła Jan [? – 1919];
Śliwecki Jan [? – 1919];
Świątczak Stanisław [? – 1919];
Świątek Jan [? – 1919];
Tarasiński Marcin [? – 1919];
Tołłoczko Julian Maciej [1920 – 1944];
Trojan Aleksander [? – 1919];
Tuliszewski Józef [? – 1919];
Turel Juljan [? – 1919];
Urbaniak Stanisław [? – 1919];
Urbanowicz Leonard [? – 1919];
Wachman Antoni [? – 1919];
Wasilewski Bronisław [? – 1920];
Wasilewski Waldemar [1928 – 1944];
Wąsala Antoni [? – 1919];
Wąsik Antoni [? – 1920];
Wejs Wiktor [? – 1919];
Wetek Bronisław [? – 1919];
Wiekowski Stanisław [? – 1919];
Wieśniakowski Stanisław [? – 1919];
Wołkowski Stanisław [? – 1944];
Woźniak Józef [? – 1919];
Wójcik Szczepan [? – 1919];
Wypych Stanisław [? – 1919];
Wyrwas Czesława [? – 1945];
Załuski Jan [? – 1919];
Zaręba Józef [? – 1919];
Zarzycki Antoni [? – 1919];
Zawadzki Marian [? – 1944];
Zdanuk Jan [? – 1919];
Zemlich Kazimierz [? – 1920];
Zieliński Andrzej [? – 1944];
Zieliński Kazimierz [? – 1920];
Zyndram -Kościałkowski Sergiusz [1915 – 1945];
Żaczek Paweł [? – 1919];
Żeram Ignacy [? – 1919];
TY WIESZ, ŻE DUMNI NIESZCZĘŚCIEM NIE MOGĄ / ZA INNYCH ŚLADEM IŚĆ TĄ SAMĄ DROGĄ. / MATKA / I SERCE SYNA / KTO MOGĄC WYBRAĆ, WYBRAŁ ZAMIAST DOMU / GNIAZDO NA SKAŁACH ORŁA: NIECHAJ UMIE / SPAĆ, GDY ŹRENICE CZERWONE OD GROMU / I SŁYCHAĆ JĘK SZATANÓW W SOSEN SZUMIE. / TAK ŻYŁEM. //.
2. Grób Edwarda Przybylskiego
3. Grób Feliksa Pakulskiego
4. Grób Franciszka Nieszczułkowskiego
5. Grób Jana Feliksa
6. Grób Jana Grycka
7. Grób Jana Kamińskiego
8. Grób Józefa Chojnackiego
9. Grób Juliana Turela
10. Grób legionisty Andrzeja Sobotki
11. Grób Mieczysława Nowickiego
12. Grób Pawła Żaczka
13. Grób Stanisława Adamczyka
14. Grób Stanisława Lewandowskiego
15. Grób Wacława Orłowskiego